De rechtsstaat met een open einde
Eerder dit jaar verscheen het prachtige “De onvoltooide rechtsstaat” van Ybo Buruma. Eerder schreven Christiaan Alberdingk Thijm en Niek Heidanus hier bijvoorbeeld al over.
Zes periodes en een nieuwe tijdsgeest
Het verhaal begint in de negentiende eeuw en het omvat zes periodes tussen 1813 en 2025. Binnen elke periode is sprake van een zekere “tijdsgeest”. Buruma vermoedt dat rond de afsluiting van het boek (in 2025) een nieuw tijdvak is aangebroken. Hij verwijst daarvoor naar de coronapandemie, het breed gevoelde ongemak in de samenleving, de internationale onrust, de toenemende betekenis van artificial intelligence en de opkomst van “illiberal democrats”. In het bijzonder noemt hij dat dertig jaar na – in zijn ogen de laatste grote omwenteling – de tijdsgeest met zich zou kunnen brengen dat het essentiële verschil tussen de Rule of Law en de Rule by Law wordt miskend. Het is een weinig lonkend perspectief.
Een langlopend project
Het boek komt bepaald niet uit de lucht vallen. Eerder (1999) schreef Buruma over het strafrecht in de 20ste eeuw. Hij sloot toen aan bij vier strafrechtelijke hoogtepunten en schreef ook toen dat we op het punt stonden om “een paradigmatische ommekeer” mee te maken. Tien jaar later verscheen de geweldige cd-rom serie Schuld en Boete. In die serie maakte hij inmiddels onderscheid in vijf periodes. De vijfde periode vangt aan in 1995 en wordt kort gezegd gekenmerkt als de risicosamenleving.
Een persoonlijke reflectie
Ik begrijp de indelingen goed. De recente periode 1995-2025 – mijn hele werkzame leven – komt op mij wel lang over. Zelf denk ik dan aan een eerste hoopvolle periode. Het is de periode van de val van de Berlijnse muur; het “einde” van de koude oorlog en de gedachte dat liberale democratieën de (voltooide) eindstatus zijn. Deze hoopvolle periode zou dan misschien eindigen op 9/11 2001, de aanslag op de Twin Towers en de moord op Pim Fortuyn in 2002.
Wat daar ook van zij, volgens mij voelt iedereen wel aan dat we nu wederom op het punt staan van een ommekeer. Dat zou somber kunnen maken en op sommige dagen is dat ook zo.
Hoopvol en activistisch
Op de laatste pagina van het boek staat echter “dat de rechtsstaat weliswaar verandert, maar dat de teloorgang ervan niet mag en hoeft plaats te vinden. Daar zijn we zelf bij.” Op positieve dagen denk ik, dat we het dieptepunt van de sombere rechtsstaat weliswaar aan het benaderen zijn, maar dat de omslag juist de goede kant opgaat.
Daarom moeten we leren van de gebeurtenissen die hebben geleid tot de druk op de rechtsstaat. We zullen hoe dan ook hoopvol en activistisch moeten zijn om de rechtsstaat die goede kant op te laten bewegen. Hopelijk kan Ybo dan over een aantal jaren (vast met behulp van artificial intelligence) schrijven over een mooie nieuwe periode. We zijn er zelf bij!
Y. Buruma, De onvoltooide rechtsstaat, tijdsgeest en recht 1813-2025, Prometheus Amsterdam, 2025.
